Beş soruda Şanghay İşbirliği Örgütü

Güncelleme bir saat ilkin

Onur Erem | BBC Türkçe

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın daha ilkin “üye olabiliriz” söylediği Şanghay İşbirliği Örgütü’nün (ŞİÖ) toplantısına iştirak etmesi, bu örgütü tekrardan Türkiye’nin gündemine soktu.

Cumhurbaşkanı Erdoğan, ilk kez katılmış olduğu ŞİÖ’nün 22. Devlet Başkanları Zirvesi’nde “Güvenlikten ekonomiye, enerjiden ulaşıma, tarımdan turizme her alanda iş birliğine hazırız” dedi.

Peki ŞİÖ iyi mi bir teşkilat? Hangi amaçlarla kuruldu?

ŞİÖ hakkında merak edilenleri beş soruda inceledik.

ŞİÖ, bölgesel bir ortaklaşa iş örgütü. Ana ortaklaşa iş mevzusu güvenlik olan ŞİÖ, ilk olarak 1996’da Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafınca Şanghay Beşlisi adıyla kuruldu. 2001’de Özbekistan’ın da katılmasının peşinden adını Şanghay İşbirliği Örgütü olarak değiştirdi.

Hindistan ve Pakistan da 2005 senesinde örgüte gözlemci olarak katıldı ve 2017 senesinde tam üyeliğe geçti. Böylece örgütün üye sayısı sekize çıktı.

Örgüte üyelik anlaşmasını son zirve esnasında, 15 Eylül 2022’de imzalayan İran’ın da Nisan 2023’te tam üye olması planlanıyor.

Örgütün internasyonal yapısında tertipli olarak toplanan Devlet Başkanları Konseyi ve Hükümet Başkanları Konseyi’nin yanı sıra sekretarya, Bölgesel Anti-Terör Yapısı, Dışişleri Bakanları Konseyi şeklinde yapılar içeriyor.

ŞİÖ sekretaryası Çin’in başkenti Pekin’de, “Bölgesel Terörle Savaşım Kuruluşu” ise Özbekistan’ın başkenti Taşkent’te bulunuyor.

ŞİÖ’nün üyelerinin yanı sıra gözlemcileri ve diyalog ortakları da bulunuyor.

Gözlemciler içinde İran, Moğolistan, Afganistan ve Belarus var.

Diyalog partnerleri Sri Lanka, Türkiye, Kamboçya, Azerbaycan, Ermenistan, Nepal, Mısır ve Katar.

ABD’nin gözlemci olma talebi ise 2005’te reddedilmişti.

Bu yılki zirve öncesinde Çin basınında çıkan haberlerde Türkiye’nin diyalog partneri statüsünden gözlemci statüsüne yükseltilebileceği yer aldı.

ŞİÖ üyesi sekiz ülke, dünya nüfusunun yüzde 40’ından fazlasını oluşturuyor.

Buna gözlemciler ve diyalog ortakları da eklendiğinde dünya nüfusunun neredeyse yarısı temsil ediliyor.

Hükümetler arası bir kurum olan ŞİÖ’nün kuruluşunda Çin ve Rusya’nın Asya’da güvenlik üstüne ortaklaşa iş yapma amacı bulunuyordu.

Örgütün güvenlik mevzusundaki endişelerinden biri, Orta Asya’daki İslamcı örgütler ve uyuşturucu ticaretiydi.

ŞİÖ üyeleri, bunlara karşı birbirileriyle danışma paylaşımında bulunuyor, ortak askeri tatbikat düzenliyor, “suçluları” birbirlerine iade ediyor.

Teşkilat, Rusya ve Çin’in Orta Asya’ya yönelik politikalarını koordine etmenin bir aracı olma özelliği taşıyor. Fakat bir askeri ittifak değil.

Stockholm Internasyonal Sulh Araştırmaları Enstitüsü’nün eski direktörü Bates Gill’e nazaran örgütün kuruluşunda Rusya ve Çin’in ABD’nin Asya’daki ihtimaller içinde müdahalelerine karşı ortak hareket etme isteği de vardı.

Gill, Brookings Enstitüsü için yazdığı makalede, örgüte üye ülkelerin imzaladığı anlaşmalarda yer edinen “Öteki ülkelerin iç işlerine ‘insani müdahale’ yada ‘insan haklarını koruma’ sebebi öne sürülerek yapılacak müdahalelere karşı çıkmak ile ülkelerin güvenlik meselelerinde birbirlerine yardım etmesi” ifadelerinin bunun kanıtı bulunduğunu söylemişti.

Internasyonal İnsan Hakları Federasyonu Doğu Avrupa ve Orta Asya Direktörü Sacha Koulaeva ise ŞİÖ’yü “içe kapalı otoriter ülkeler kulübü” olarak tanımlıyor.

Sacha Koulaeva, “Ülkelerin gizli saklı servisleri öteki ülkere engellenmeden girip, hatta girdikleri ülkenin güvenlik güçlerinden yardım alarak ‘suçlu’ duyuru ettikleri kişileri alıp geri götürebiliyorlar” diyor.

Avrupa Birliği hiyerarşik olarak üye ülkelerin üstünde yer edinen bir hükümetler üstü yapıyken ŞİÖ, ortaklaşa iş için kurulmuş hükümetler arası bir yapı özelliği taşıyor.

AB’nin iktisat, siyaset, güvenlik ve insan hakları mevzusunda bağlayıcı bir müktesebatı, üye ülkelerden parlamenterlerin temsil ediği ve yasama gücü bulunan bir meclisi, mahkemesi, marşı ve tüm üye ülkelerin bayraklarının yanında kullandığı bir bayrağı bulunurken bunlar ŞİÖ’de mevcut değil.

AB’nin üye ülkeleri içinde insan, ana para ve ürünlerin özgür dolaşımı bulunurken ŞİÖ’de bunlar da yok.

AB, öteki ülkelerle de özgür tecim anlaşması imzalayabilirken ŞİÖ üyeleri kendi aralarında bile özgür tecim anlaşmasına haiz değil.

ŞİÖ’ye kıyasla, AB’ye daha oldukça benzeyen Asya örgütü ise Avrasya Ekonomik Birliği (AEB).

Rusya, Kazakistan, Ermenistan, Belarus ve Kırgızistan’ın üye olduğu AEB’de insan, ana para ve ürünlerin özgür dolaşımı bulunuyor.

2013 senesinde “Türkiye hem NATO üyesi, hem de ABD’nin en yakın müttefiklerinden. ŞİÖ üyelerinin bu şartlarda Türkiye’yi tam üyeliğe kabul etmesi mümkün değil” diyen Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in danışmanı Sergey Markov, bu yüzden Türkiye’nin ŞİÖ’ye değil AEB’ye üye olabileceğini söylemişti.

Kazakistan lideri Nursultan Nazarbayev de 2014 senesinde Türkiye’yi AEB üyeliğine çağrı etmişti.

Türkiye 2011 yılındaki başvurusunun peşinden 2013’te ŞİÖ’nün diyalog ortağı konumuna gelmişti.

Cumhurbaşkanı Erdoğan bu tarihten sonrasında hem başbakanlığı hem de cumhurbaşkanlığı döneminde pek oldukça kez Türkiye’nin Şanghay İşbirliği Örgütü’ne üye olarak kabul edilmesi karşılığında AB’ye tam üyelik başvurusunu geri çekebileceğini açıklamıştı.

Erdoğan’ın, 2016’daki konuşmasında “Türkiye bir kez kendini rahat hissetmeli. ‘Benim için var ise, yoksa Avrupa Birliği’ dememeli” demişti:

“Örnek olarak, ‘Şanghay Beşlisi içinde Türkiye niye olmasın?’ diyorum.

“Temenni ederim ki orada pozitif bir gelişme olması halinde, kısaca Türkiye’nin Şanghay Beşlisi içinde yer alması, bu mevzuda oldukça daha rahat hareket etmesini elde edecektir diye düşünüyorum.”

Teşkilat böylece seneler içinde artan şekilde Türkiye’nin gündemine girmiş oldu.

Son olarak bu yıl Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın ilk kez bir ŞİÖ toplantısına çağrı edilmesi, Türkiye’nin bu örgütle kurduğu en üst düzey ilişki oldu.